چگونگی تشکیل غارها قسمت دوم
شکل غارها :
شکل غارها به وسیله شکاف ها و ترکیب مجزه ای اطراف آن و به وسیله علم آب شناسی (جریان، تهاجم شیمیایی و مواد در حالت تعلیق) و اشکال سطحی و وضعیت سیر تکاملی کلیه توده های صخره ای، تشخیص داده می شود. در میان تعداد بی شماری از اشکال که به وسیله انفجارات زیر زمینی هویدا می شوند، به نوع اصلی قابل تشخیص است که شامل راهرو، چاه و تالار می باشد.
الف - راهرو: عبارتند از یک مجرای افقی با شکل تقریبا متقاطع در امتداد طول آن تشکیل شده است.
بخش راهرو توسط رسوبات پر شده است و شامل انواع راهروهای لوله ای - راهروهای بالارو، دره های عمیق (کانیون) و راهروهای شکل گرفته از مجراهای متعدد می باشد.
ب- چاه: مجرایی است که به صورت عمودی گسترش پیدا می کند. راس آن ممکن است به خارج سطح راه باز کند و نه به یک راهرو یا تالار. اما چاه همیشه دارای مجراهای خروجی رخنه پذیر نیست.
چاه معمولا استوانه ای یا به شکل مخروط بلندی است که تشکیلات آن بر اثر تراوش به داخل یک گروه درزه ایجاد می شود.
ج - تالار: تالار به معنی بخش عظیم یک راهرو است.
از نظر ژئومورفولوژیست ها، تالار راهروی است با یک تقاطع که به وضوح بزرگتر از بخشهای راهرو یا چاه هایی است که تالار به آنها هدایت می شود و در نقطه ای که چندین تقاطع مجرا جمع می شوند، قرار دارد
تالار غار رودافشان در فیروزکوه به ابعاد 50×180 متر می باشد که دارای حفره روبه گسترش، ساختار ویژه و پدیده فرونشستی است که سیر تکاملی را طی می کند.
نواحی گردآوری، با دامنه تپه ها و فلات بخش فوقانی منطقه کارست مربوط است. کلیه ترکهای کوچک و بزرگ در حوضچه ها، چاهکها و دهانه غارها، آب جاری در سطح را جذب می کنند. این ناحیه گردآوری ممکن است به سرعت برخلاف ویژگی کارست از عرض گسترده شود، و یک یا چند رودخانه در میان یک منطقه غیر قابل نفوذ جریان یابد، اما اگر منطقه سنگ آهکی غنی باشد، هیچ کارستی زیرزمینی ناپدید نخواهد شد. در مورد نقش این سرچشمه های خارجی نباید مبالغه شود، بزرگترین بخش آب در نظام رودخانه کارست حاوی بارانی است که بر خود سنگ آهک می بارد.
درون توده سنگ آهک، آب موضعی، انباشته ها را حفظ می کند و ممکن است روی لایه نفوذناپذیر پیشرفت کند. این ذخایر کوچک توسط کانالهای کوچکی که با کانالهای گردآوری بزرگتر، یک جریان بزرگتر را بهم می پیوندند، زهکشی می شوند.
تجسسات غارشناسی نشان داده است که مجراهای گردآوری به طور اتفاقی به شکل منابع آب زیرزمینی با یکدیگر تلاقی می کنند. این بازگشت به سطح، گاهی درون راهروی است که می تواند پیمایش (نقطه یابی) بشود انجام می گیرد، اما اغلب به شکل یک محل ظهور مجدد چشمه یعنی مجرایی که تقریبا عمودی بالا می آید و جریان جویباری رامترها یا حتی ده ها متر زیر سطح رودخانه ای که به آن می پیوندد، به سطح می آورد. سیر تکامل نظام زهکشی پیچیده و دشوار است. نظام کارست به عنوان شبکه های از درزه های شناور در آب منشاء پیدا می کند. این شبکه به شکل نوعی از سطح ایستابی (سفره آب) سلولی (حجره دار) با زهکشی کند و نقاط بی شماری از خیزآبها و تغییرات کند در جریان آب در می آید.
به تدریج مسیر زهکشی در کناره سنگ آهکی و همزمان، مجراهای زهکشی اصلی از نظر اندازه افزایش می یابد و نقاط خیزآبها از نظر تعداد، کاهش پیدا می کند. شبکه درزه ها از ادامه، باز می ایستد و به عنوان کانالهای زهکشی و نواحی گردآوری سازمان می یابد.
آب و هوای غارها:
در بالای سطح ایستابی (سفره آب) در راهروهای بخش فوقانی نظام کارست، حرکات هوا پیرو قوانین معمول است. هوای ذخیره شده در حفره هایی که توده صخره را می پیمایند در دنیا ممکن است ارزش قابل توجهی پیدا کند. این هوا با خارج در بین چند دهانه در بخش فوقانی و تحتانی توده هوا ارتباط دارد. درجه حرارت این توده هوا تقریبا ثابت است، البته جو خارج هنگام ورود این توده هوای زیاد شده، حاوی مقدار معینی بخار آب است و هنگامی که خنک می شود، فشار بخار کاهش می یابد. در تابستان، درجه حرارت هوای گرم وارد شده به غار پایین می آید و مقدار بخار آب به نقطه اشباع نزدیک شده و یا حتی به آن می رسد. در زمستان، هوای نمناک سرد، به هنگام ورود به غار گرم می شود، و نتیجه ای معکوس یعنی کم شدن رطوبت را موجب می شود. این مرحله دوباره گرم شدن کند است و به خاطر تبخیر موثر در جلو سطوح بزرگ یعنی حتی در دیواره ها، حوضچه ها و بسترهای گلی اشباع شده نمناک و عرق کرده غار جای می گیرد. به هر حال به طور کلی رطوبت هوا افزایش یافته است. در این حالت، نظام غار به عنوان یک تنظیم کننده با گرایش به حفظ درجه ای از رطوبت نسبی، عمل می کند.
هنگام بحث پیرامون آب و هوای غار، باید غارهای یخی نیز مورد توجه قرار گیرد.
محاسبات آب و هوایی:
محاسبات سودمند عبارتند از: درجه حرارتی که ترجیحا به نسبت یک دهم درجه سانتیگراد اندازه گیری شده باشد، درجه حرارت غار و همین طور درجه حرارت رسوبهای آن نیز اندازه گیری می شود. درجه حرارت رسوبها از قرار دادن یک ترمومتر چند سانتیمتری در درون بستر
گلی، به دست می آید.
رطوبت: این محاسبه تا حدی ناممکن است، چون هیچ ابزار قابل حملی قادر به محاسبه رطوبت با درستی کامل نیست.
جریانهای هوا:
ابزار نسبتا گرانقیمتی برای اندازه گیری سرعت جریان هوا وجود دارد. توده هوا، هوای سرد زمستان و هوای گرم تابستان، به خاطر برخورد با دیوارها، که درجه حرارت آنها پایدار مانده است، به اندازه درجه حرارت داخل غار می شود. مرحله تراکم با همین نتیجه عمل می کند. از آنجا که هوای سرد سنگینتر از هوای گرم است، هنگامی که درجه حرارت خارج بالاتر از درجه حرارت غار است، هوای زیرزمین متراکمتر از هوای خارج شده و تمامی توده هوا در غار از دهانه های تحتانی خارج می شود. در دهانه های فوقانی غار، جریان هوا ممکن است به طرف داخل یا پایین احساس شود در حالی که، در دهانه های تحتانی، جریان هوا به بیرون است. در هر صورت، همیشه باید به خاطر داشت که جریان هوا برای تجسس کننده نشانه مهمی به شمار می رود. هوا در بن بست ساکن است، وجود جریان هوا، به هر حال وجود یک حفره نسبتا بزرگ را ایجاب می کند.
دیگر عوامل ممکن است تحت تاثیر سرعت جریان هوا، از نظر افزایش و از نظر ابعاد باشد، باد برخلاف دهانه غار می وزد، یک آبشار (به ویژه نوع تند و شدید آن)، یک شبکه آبخیز باریک یا یک دگرگونی ناگهانی در فشار هوا (جو) را تقویت می کند. این تاثیرات، عموما کوچک یا گذرا هستند. باید توجه داشت که جو در غارها بسیار مرطوب، یعنی نزدیک به اشباع یا حقیقتا فوق اشباع است.
وزش باد در غار:
در نقطه ای در غارهای پوستونا استالاگتیت ها به صورت ردیفی از پرچمها به شکلی عجیب و در وضعیتی غیر از وضع عادی، به صورت عمودی از سقف غار آویزان هستند. این مدرکی است برای نشان دادن فعالیت باد در داخل غار که تشکیلات دریپ استون را در هنگام رشد خم کرده است. آب تراوش شده ای که به وسیله باد خنک می شود و رسوب سنگ آهک را روی لبه باد پناه بر جای می گذارد، به طوری که استالاگتیت ها در گوشه ای به جای رشد مستقیم به پایین، حالت برجسته پیدا می کنند.
همه غار نوردان می دانند قدرتی که باد در داخل غارها می تواند داشته باشد، چگونه قدرتی است. این باد امواجی را در دریاچه های زیرزمینی ایجاد می کند و حبابهای استیلن را به طور آزاردهنده ای به وزش در می آورد. در بعضی از مناطق کوهستانی ممکن است سرعت باد تا 45 کیلومتر در ساعت قدرت داشته باشد. اغلب در داخل غار، یک تندباد یکنواخت وجود دارد، فرکانس و سرعت باد بستگی به فشار هوا در خارج غار دارد. قدرت باد در داخل غارگاهی باید به دقت با بررسی کلیه حفره ها و دست اندازها و توقف طولانی آن در زیرزمین اندازه گیری شود تا بتوان وضع مناسبی را ایجاد کرد. اگر درجه حرارت در خارج غار بالا برود، گردش جریان هوا برعکس می شود و هوای سرد سنگین از دهانه غار به خارج جریان می یابد. چنانچه غاری در منطقه کوهستانی بلندی قرار داشته باشد توسط حفره ای که جریان هوا از آن داخل غار می شود، با سطح ارتباط پیدا می کند. این جریان هوا سرد است، بنابراین درجه حرارت چنین غارهایی معمولا همان درجه حرارت متوسط خارج غار است که زمستانهایی با یخبندان پیشرفته دارد. پس یک غار بزرگ وسیله ای است برای تهویه قوی، حال آنکه غارهای کوچکتر می توانند تحت تاثیر حرکت توده های هوای سرد و گرم قرار بگیرند، ارگانیسم غار خو گرفتن با چنین تغییر شرایط را آموزش می دهد. مثلا خفاشها با قطرات شبنم در حالی که از سقف در حدود 10 متری ورودی آویزان هستند، مشاهده می شوند. در شب که درجه حرارت غار پایین می آید به همان نسبت درجه حرارت بدن جانوران نیز پایین می آید. در صبح، حرارت خورشید به غار وارد می شود و هوای گرم در مسیر کف غار جای هوای سرد را می گیرد. رطوبت در هوای گرم به صورت شبنم روی پر خفاشهای خفته نشست می کند.
وضع طبیعی غار:
غار دارای بادگیر و هواکشهای مخفی بی شماری است که هوای خارج با شدت از آنها داخل غار می شود و بدین سبب هوای آن فوق العاده سرد بوده، و همین امر باعث می گردد که آبهای موجود در غار به حال انجماد درآمده و تشکیل توده های بزرگ یخ و مخزنهای وسیع یخی را که قشر بعضی از آنها به 5/1 متر می رسد، بدهند. یخبندان غار از ماه اول سال آغاز و تقریبا تا اواسط بهار ادامه دارد و سپس در طول تابستان و پاییز به علت خشکی هوا و عدم جریان آب، یخها شروع به ذوب شدن کرده و روبه کاهش می رود. بهترین زمان بازدید از این غار جالب در اردیبهشت ماه است که کثرت تشکیلات یخی و زیبایی آن به حداعلی رسیده و مناظر بدیع و جالبی در آن ایجاد می گردد ( تصویر 26). غار یخ مراد یکی از پر پیچ و خم ترین غارهایی است که نظیر آن به ندرت دیده شده و از این رو بازدید تمام نقاط آن مستلزم وقت کافی، حوصله و دقت فراوان و در دست داشتن کروکی دقیق و کامل است. این غار از حیث تزیینات آهکی قابل ملاحظه نیست و جز در چند بخش کوچک چیزی به چشم نمی خورد. ولی روی هم رفته استالاکتیت های اسفنجی الوان طبقه زیرزمینی و نیز چند قسمت دیگر آن جالب است. نکته قابل توجه اینکه غار یخ مراد در بخشی چهار طبقه بوده و در یک امتداد عمودی به عمق 30 متر، به طور مطبق بر روی هم قرار گرفته است و جزو معدود غارهای مطبق ایران است.
از دیگر غارهای یخی ایران می توان از غار یخ در زیر قله دنا نام برد.
منبع : پایگاه ملی داده های علوم زمین کشور www.ngdir.ir
